Οδηγός Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης

O ναός της Παναγίας Κοσμοσωτείρας στις Φέρρες, κτίστηκε στα μέσα του 12ου αι. από τον Ισαάκιο Κομνηνό, γιο του Αλέξιου Α’ Κομνηνού, αδελφό του Ιωάννη Β’ Κομνηνού και πατέρα του Ανδρόνικου Α’ Κομνηνού. Ο Ισαάκιος συνέθεσε το τυπικό της μονής, στην οποία και τάφηκε. Αρχικά κατασκευάζεται το καθολικό, που περιβάλλεται από ισχυρό περίβολο, γύρω από τον οποίο αναπτύχθηκε κατά την υστεροβυζαντινή περίοδο οικισμός με το όνομα Βήρα.

Ο ναός είναι ρυθμού βασιλικής με τρούλο και αντικατοπτρίζει την αρχιτεκτονική και τη διακοσμητική τέχνη της Κωνσταντινούπολης του 12ου αιώνα. Ο ναός, αν και μετρίου όγκου, φαίνεται ιδιαίτερα επιβλητικός εξαιτίας του εντυπωσιακού ύψους του και του μεγάλου τρούλου. Η κλιμάκωση των καμπύλων και οι σοφές αναλογίες των διαστάσεων υποδηλώνουν ότι ο Κωνσταντινουπολίτης αρχιτέκτονας, ενδεχομένως, να είχε υπόψη του την αρχιτεκτονική της Αγίας Σοφίας. Στον εξωτερικό τοίχο του ναού, στην κόγχη του ιερού, σώζεται εντοιχισμένο κεραμοπλαστικό κόσμημα αετού, σύμβολο της αυτοκρατορικής οικογένειας των κτητόρων. Μεταγενέστερες προσθήκες αποτελούν οι τέσσερις αντηρίδες εξωτερικά, ενώ μεταγενέστερες επιδιορθώσεις έχουν δεχτεί η κεντρική αψίδα και η πρόθεση. Εσωτερικά, το μαρμάρινο δάπεδο, οι κίονες, το εντυπωσιακό τέμπλο, η επένδυση χρυσού προσδίδουν πολυτέλεια και μεγαλοπρέπεια στον ναό.

Οι τοιχογραφίες που κοσμούν το εσωτερικό του ναού είναι, επίσης, έργο μετακλητών από την Κωνσταντινούπολη, ζωγράφων. Ανάμεσα στα τοξωτά παράθυρα του βόρειου και νότιου κλίτους απεικονίζονται τέσσερις στρατιωτικές μορφές-Άγιοι, οι οποίοι πιθανότατα απεικονίζουν πορτραίτα της οικογένειας του Αλέξιου Α’ του Κομνηνού. Συγκεκριμένα, ο φερόμενος ως Άγιος Θεόδωρος ο Τήρων παρουσιάζει εκπληκτική ομοιότητα με τον Αλέξιο Α’ Κομνηνό. Ο Άγιος Θεόδωρος ο Στρατηλάτης, που βρίσκεται στον νότιο τοίχο, απέναντι από τον Άγιο Θεόδωρο τον Τήρωνα, είναι ο πρωτότοκος γιος, ο Ιωάννης Β’ Κομνηνός. Δίπλα σ’ αυτόν ο «άγιος Μερκούριος» είναι ο δευτερότοκος γιος του Αλεξίου, ο κτήτορας της Κοσμοσώτειρας Ισαάκιος, όπως τον γνωρίζουμε από το ψηφιδωτό πορτραίτο του στη μονή της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη. Και οι δυο μορφές φέρουν το ίδιο βασιλικό στέμμα, το λεγόμενο στεμματογύριον. Τέλος, δίπλα στον Αλέξιο και απέναντι από τον Ισαάκιο, στον βόρειο τοίχο, ο νεαρός και αγένειος στρατιώτης εικάζεται ότι είναι ο τρίτος υιός του Αλεξίου, Ανδρόνικος.

Διακόσια χρόνια μετά την κτίση του, το καθολικό μετατρέπεται σε τζαμί του Σουλεϊμάν και πεντέμισι αιώνες αργότερα, πάλι σε χριστιανική εκκλησία. Σήμερα λειτουργεί το καθολικό της μονής.

Οι αναστηλωτικές εργασίες που πραγματοποιήθηκαν αποκατέστησαν τη βόρεια, την ανατολική και τη νότια όψη του καθολικού. Το τύμπανο του τρούλου δέθηκε με μετάλλινο στεφάνι, το νότιο ζεύγος των κιόνων στηρίχθηκε με χαλύβδινα ελάσματα και όλοι οι κίονες σφίχτηκαν με χαλύβδινα στεφάνια. ΄Εγιναν, επίσης, μερικές επισκευές στην μολυβδοστέγαση, μετρήσεις μικρομετακινήσεων του μνημείου με σύστημα invar και συντήρηση του οχυρωματικού περιβόλου.

Βιβλιογραφία:

Αθανασιάδης Π. (2003). Ψηφίδες από τη Θράκη του χτες. Εκδόσεις Πάραλος, διαθέσιμο στη διαδικτυακή διεύθυνση: http://alex.eled.duth.gr/Eldoseis/athan/index.htm. (Ημερομηνία τελευταίας επίσκεψης: 21-10-2007).

Αρχαιολογικός οδηγός, (1999). Έκδοση Περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας-Θράκης, σελ. 25.

Αρχαιολογικός Χάρτης Ανατολικής Μακεδονίας & Θράκης, Έκδοση Περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας-Θράκης, σελ. 7.

Δεσύλλας Ν., (1996). Θράκη – Χρώματα και αποχρώσεις. Εκδόσεις Σύνολο, σελ.12.

Ελλάς-Ανατολική Μακεδονία-Θράκη, (1992). Γενική Γραμματεία Περιφέρειας Ανατ. Μακεδονίας – Θράκης.

Ελλάδα-Έβρος, Το οχυρό της φύσης, της ιστορίας, της παράδοσης, Έκδοση Νομαρχίας Έβρου.

Ζήκος Ν., (1984). Βυζαντινό οδοιπορικό στη Θράκη, στο Αρχαιολογία 13, Αφιέρωμα: Θράκη, σελ. 76.

Θράκη, Το σταυροδρόμι των Ελλήνων, (2000). Εκδόσεις Αδάμ, σελ. 25, 140, 142.

Κούκος Μ. (1991). Στα βήματα του Ορφέα, Οδοιπορικό της Θράκης, διαθέσιμο στη διαδικτυακή διεύθυνση: http://alex.eled.duth.gr/Eldoseis/Koukos/orfeas/index.htm. (Ημερομηνία τελευταίας επίσκεψης: 21-10-2007).

Μπακιρτζής Χ., (1994). Βυζαντινή Θράκη, στο Θράκη, Γενική Γραμματεία Περιφέρειας Ανατ. Μακεδονίας – Θράκης, σελ. 189-199.

Οδηγός περιήγησης Ανατολικής Μακεδονίας-Θράκης, (2000). Έκδοση Περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας-Θράκης, σελ. 87.

Ορλάνδος Α.Κ., (1933). Τα βυζαντινά μνημεία της Βήρας, Θρακικά IV, σελ. 3-34.

Σίνος Σ., (1987-1990). Η Μονή Κοσμοσωτείρας της Βήρας και η ιστορία του οικισμού της κατά τους βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς χρόνους, Θρακική Επετηρίδα 7, σελ. 223-246.

Τσατσοπούλου Π., (2005). Εγνατία οδός, Ιστορία και διαδρομή στο χώρο της Θράκης, Έκδοση Υπουργείου Πολιτισμού, Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων, σελ. 42-44.

Sinos st., (1985). Die Klosterkirche der Kosmosoteira in Bera (Vira).

Μπακιρτζής Χ., (1994). Βυζαντινή Θράκη, στο Θράκη, Γενική Γραμματεία Περιφέρειας Ανατ. Μακεδονίας – Θράκης, σελ. 189-199.

Οδηγός περιήγησης Ανατολικής Μακεδονίας-Θράκης, (2000). Έκδοση Περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας-Θράκης, σελ. 87.

Ορλάνδος Α.Κ., (1933). Τα βυζαντινά μνημεία της Βήρας, Θρακικά IV, σελ. 3-34.

Σίνος Σ., (1987-1990). Η Μονή Κοσμοσωτείρας της Βήρας και η ιστορία του οικισμού της κατά τους βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς χρόνους, Θρακική Επετηρίδα 7, σελ. 223-246.

Τσατσοπούλου Π., (2005). Εγνατία οδός, Ιστορία και διαδρομή στο χώρο της Θράκης, Έκδοση Υπουργείου Πολιτισμού, Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων, σελ. 42-44.

Sinos st., (1985). Die Klosterkirche der Kosmosoteira in Bera (Vira).