Οδηγός Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης

Θέση: Το Παπίκιον όρος με τα ερείπα των μονών του απέχει περίπου 15 χιλιόμετρα από την Κομοτηνή.
Η Ιστορία:΄Ενα από τα σημαντικότερα μοναστικά κέντρα της βυζαντινής περιόδου υπήρξε το Παπίκιον όρος (11ος-13ος/14ος αι.). Αρκετές φιλολογικές μαρτυρίες, όπως του Ζωναρά, του Νικήτα Χωνιάτη, του Κίνναμου και του Θεοφάνη, μητροπολίτη Περιθεωρίου (μέσα 14ου αι.), μιλούν για τη μοναστική αυτή πολιτεία, το Ιερό Όρος της Ροδόπης, και υπαινίσσονται για αρκετά μεγάλο αριθμό μονών, σεμνείων και φροντιστηρίων. Η πρώτη αναφορά στη μοναστική αυτή κοινότητα απαντάται στο τυπικό (1083) του Γρηγορίου Πακουριανού της μονής Παναγίας της Πετριτζονιτίσσης (Baškovo). H μαρτυρία του Ζωναρά για την περιοχή σχετίζεται με την εξιστόρηση της εκστρατείας του αυτοκράτορα Αλεξίου Α΄ Κομνηνού για την καταστολή του κινήματος των αιρετικών Βογομίλων ή Παυλικιανών. Άλλες αναφορές για την περιοχή έχουμε από τον Κίνναμο, όταν εξιστορεί τα γεγονότα της σύλληψης του πρωτοστράτορα Αλεξίου από τον αυτοκράτορα Μανουήλ Κομνηνό (1168), αλλά και από τον Νικήτα Χωνιάτη στην παρουσίαση των γεγονότων που αφορούσαν τη σύλληψη στη Δράμα από τον Ισαάκιο Β΄ Άγγελο του Αλεξίου, νόθου γιου του αυτοκράτορα Μανουήλ.
Aπό γεωγραφική άποψη το Παπίκιον τοποθετείται, όχι στο όρος της Ρίλας, αλλά στους πρόποδες της Ροδόπης, ανάμεσα από τους οικισμούς Πολύανθος, Σώστης, Μίσχος, Ληνός, Ασώματον, Θάμνα και Ριζώματα. Την ασφαλή γεωγραφική του θέση επιβεβαίωσαν οι από το έτος 1983 συστηματικές ανασκαφικές εργασίες της 12ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Καβάλας, οι οποίες έφεραν στο φως σημαντικό αριθμό ναών και μοναστικών συγκροτημάτων καθώς και αξιόλογα ευρήματα που φωτίζουν την ιστορία του μοναχισμού και της τέχνης στη Θράκη, και με τον τρόπο αυτό επιβεβαίωσαν τις μαρτυρίες των κειμένων.
Με τη μοναστική αυτή κοινότητα έχουν συνδεθεί σημαντικές προσωπικότητες της Ορθοδοξίας, όπως ο άγιος Γρηγόριος Παλαμάς, ο οποίος πηγαίνοντας, τον 14ο αιώνα, στο Άγιον Όρος, παρέμεινε το χειμώνα του 1316/17 στο Παπίκιο, όπου διεξήγαγε θεολογικό διάλογο με ομάδες αιρετικών (Μαρκιανιστών ή Μασαλιανών), πιθανότατα Βογομίλων. Ακόμη είναι γνωστό ότι ο άγιος Μάξιμος Καυσοκαλυβίτης, σύμφωνα με το βιογράφο του Θεοφάνη, πριν εγκατασταθεί στο Άγιον Όρος πέρασε από το Παπίκιο. Μορφές της πολιτικής ζωής, όπως ο πρωτοστράτωρ Αλέξιος Αξούθ, ο σεβαστοκράτωρ Αλέξιος και ο Στέφανος Α΄ Νεμάνια, ηγεμόνας των Σέρβων, και η Μαρία Βοτανειάτη, συνδέονται με το Παπίκιο.
Oι μοναχοί του Παπικίου διατηρούσαν σχέσεις με το Άγιον Όρος και φαίνεται ότι είχαν οργανωθεί πάνω στα ίδια διοικητικά πρότυπα. Μια αναφορά του τέλους του 11ου ή του πρώτου μισού του 12ου αιώνα μαρτυρεί για κάποιον μοναχό Θεοδόσιο «καθηγητή» δηλαδή «Πρώτο» του Παπικίου Όρους, στοιχείο που φανερώνει ότι στην περιοχή υπήρχε οργανωμένη μοναστική κοινότητα.
Στις φιλολογικές πηγές μαρτυρούνται πολλές μονές, ονομαστικά όμως σώθηκαν αναφορές για τη μονή του Αγίου Γεωργίου, που ιδρύθηκε πριν από το 1083, και για μονές στο θέμα του Βολερού, που ανήκαν, σύμφωνα με το τυπικό του Γρηγορίου Πακουριανού, στη μονή της Παναγίας Πετριτζονιτίσσης και τοποθετούνται στους πρόποδες του Παπικίου. Μια ακόμη μονή με την ονομασία Παρθένος η Τζηντζηλουκιώτισσα, ήταν Βασιλική, υπαγόταν δηλαδή στον αυτοκράτορα, και η ίδρυσή της θα πρέπει να τοποθετηθεί στον 10ο-11ο αιώνα.
Το Παπίκιο γνώρισε μεγάλη ακμή κατά τον 11ο και 12ο αιώνα, αλλά από τον 14ο θα πρέπει να βρισκόταν ήδη σε παρακμή. Τα αίτια της παρακμής θα πρέπει να αναζητηθούν στην έλλειψη πολιτικής και οικονομικής σταθερότητας που επέφερε στην περιοχή ο πολύχρονος ανταγωνισμός μεταξύ Βυζαντινών, Βουλγάρων και Σέρβων, αλλά και η κατάληψή της από τους Οθωμανούς. Τα μνημεία της περιοχής γνώρισαν μεγάλες καταστροφές κατά τον 17ο αιώνα, όταν η περιοχή εντάχθηκε στη γενικότερη πολιτική των εξισλαμισμών. Έχει υπολογισθεί ότι την περίοδο αυτή στην ευρύτερη περιοχή της Ροδόπης καταστράφηκαν περίπου 33 Μονές και 218 ναοί.
Tα Μνημεία: Οι μαρτυρίες των φιλολογικών μνημείων οδήγησαν την αρχαιολογική έρευνα σε ανασκαφικές εργασίες που έφεραν στο φως σημαντικά ευρήματα τα οποία βρίσκονται διάσπαρτα σε μια εκτεταμένη περιοχή που εκτείνεται από το σημερινό χωριό Πολύανθος μέχρι το χωριό Σώστης.
Η αρχαιολογική σκαπάνη αποκάλυψε ερείπια τριών μονοχώρων τρουλλαίων ναών, ένα μοναστικό συγκρότημα και διαφόρους βοηθητικούς χώρους, όπως λουτρώνες, σημαντικό αριθμό εργαλείων καθημερινής χρήσης, εφυαλωμένα κεραμικά, εικονίδιο από στεατίτη, κοσμήματα και άλλα πολυτελή αντικείμενα.
Στον οικισμό Κερασιά της Ροδόπης έχει ανασκαφεί μονόχωρος θολοσκέπαστος σταυροειδής ναός (9Χ7μ.) με συνεπτυγμένες τις κεραίες του σταυρού. Οι τέσσερις γωνίες του λειτουργούσαν ως πεσσοί, οι οποίοι ενώνονταν με ισάριθμα τόξα. Πάνω στα τόξα αυτά και στα σχηματιζόμενα σφαιρικά τρίγωνα ήταν τοποθετημένος ο τρούλλος. Ο ναός ανατολικά, σύμφωνα με τον αρχαιολόγο Ν. Ζήκο, σχημάτιζε προεξέχουσα κόγχη. Τα οικοδομικά υλικά προέρχονταν από βουνίσια πέτρα. Το δάπεδο, που σώζεται ακέραιο σχεδόν, ήταν στρωμένο με μαρμάρινες πλάκες. Στον ημικύλινδρο της κόγχης έχουν σωθεί λείψανα τοιχογραφημένης επιφάνειας, στοιχείο που μαρτυρεί την ύπαρξη τοιχογραφικού διακόσμου. Ο ναός χρονολογείται από τον παραπάνω αρχαιολόγο στον 11ο-12ο αιώνα.
Στον οικισμό Σώστης της Ροδόπης ανασκάφθηκε μονόχωρος ναός (8,25Χ6μ.), παρόμοιος από αρχιτεκτονική άποψη με αυτόν της Κερασιάς. Έχει σωθεί, όμως, μόνο το βόρειο και ανατολικό του τμήμα, μέρος του μαρμαροθετημένου δαπέδου του καθώς και μαρμάρινα μέλη από τα θωράκια του τέμπλου. Ο ναός χρονολογείται από τον Ν. Ζήκο στον 11ο-12ο αιώνα.
Στον παραπάνω οικισμό αποκαλύφθηκε το καθολικό και τα προκτίσματα της δυτικής και νότιας πλευράς μοναστηριακού συγκροτήματος. Το καθολικό, που αποτελείται από νάρθηκα, κυρίως ναό και Ιερό Βήμα, είναι μια τρίκλιτη βασιλική (14Χ7,35μ.) και για την τοιχοποιΐα της φαίνεται ότι χρησιμοποιήθηκαν και παλαιότερα αρχιτεκτονικά μέλη. Στον ενιαίο και ισοπλατή με τον κυρίως ναό νάρθηκα βρίσκεται τάφος, πιθανότατα του κτήτορα της μονής. Ο κυρίως ναός, που χωρίζεται από δυο κιονοστοιχίες σε τρία κλίτη, είχε μαρμαροθετημένο δάπεδο. Το Ιερό Βήμα κατέληγε σε τρεις κόγχες και δυο πεσσοί όριζαν τη θέση του τέμπλου. Το καθολικό θα πρέπει να ήταν διακοσμημένο με τοιχογραφίες, αν κρίνει κανείς από τα σπαράγματα τοιχογραφιών που βρέθηκαν διάσπαρτα στο μνημείο. Στα προκτίσματα που αποκαλύφθηκαν ανήκει η μακρόστενη, χωρίς στέγη και σίρριχτη ξυλόστεγη τράπεζα, διαστάσεων 13,9Χ4,8μ. Το μεγαλύτερο μέρος της τράπεζας θα πρέπει να καταστράφηκε από πυρκαγιά, αφού στο χώρο αυτό βρέθηκαν αρκετά αντικείμενα που σχετίζονται με τη χρήση του, όπως πινάκια, κανάτα, μαχαιρίδια, θραύσματα γυάλινων αγγείων και εφυαλωμένα κεραμικά σκεύη. Η τράπεζα συνδεόταν με το καθολικό με επιμήκη και ξυλόστεγη στοά. Στο χώρο αυτό βρέθηκαν διάφορα σκεύη, αλλά και τρία απομιμήματα πράσινου στεατίτη που απεικονίζουν μετωπικούς στρατιωτικούς αγίους. Σε ένα από αυτά αναγνωρίζεται η μορφή του αγίου Θεοδώρου του Στρατηλάτου. Tο ανασκαμμένο πεδίο των προκτισμάτων του μοναστικού συγκροτήματος συμπληρώνουν δύο δωμάτια. Στο χώρο της μονής βρέθηκαν αρκετά νομίσματα, τα οποία, μαζί με τα αρχιτεκτονικά ευρήματα, τοποθετούν τη λειτουργία της μονής από τον 11ο μέχρι τα τέλη του 13ου αιώνα. Κατά το Ν. Ζήκο η περίοδος της ακμής της θα πρέπει να τοποθετηθεί στον 12ο αιώνα.
Ερείπια μονών, αλλά και μεμονωμένων ναών σώζονται κοντά στο έρημο σήμερα χωριό Κιουπλού, ανάμεσα στα χωριά Σώστης και Ληνός, στον Πολύανθο. Aπό το ναό που βρίσκεται βόρεια του χωριού Σώστης, γνωστού και ως Άσπρη Εκκλησία (Ak Kilise), σώζεται σήμερα ένα τμήμα της πρόθεσης και του Ιερού Βήματος σε ύψος περίπου 4,50μ. Ο Θ. Παπαζώτος συμπέρανε ότι η κόγχη της πρόθεσης θα πρέπει να ήταν τρίπλευρη και του ιερού βήματος, αν όχι πολυγωνική, πιθανότατα ημιεξαγωνική. Πρόκειται, σύμφωνα με την άποψη του παραπάνω, πρόωρα χαμένου, αρχαιολόγου, για ένα εντυπωσιακό μνημείο που ο τρόπος δόμησής του είναι ανάλογος με μνημεία, του 11ου και 12ου αιώνα, στην Κωνσταντινούπολη. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει τρουλλαία βασιλική, πιθανότατα καθολικό μονής, που έφερε στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη, το έτος 1994, βόρεια του οικισμού Ληνός στη Ροδόπη. Πρόκειται για μια τρίκλιτη βασιλική με τρούλλο που στηριζόταν σε τέσσερις ισχυρούς πεσσούς και μαρμαροθετημένο δάπεδο.
Βιβλιογραφία: Α. ΜΗΛΙΑΡΑΚΗΣ, Καθορισμός τη θέσεως του Παπικίου όρους, Θρακική Επετηρίς Α΄ (1897)· L. PETIT, Typicon de Grégoire Pacourianos pour le monastère le Pétritzos (Baškovo), Vizantijskij Vremennik 11 (1904)· ΣΤ. ΚΥΡΙΑΚΙΔΗΣ, Το Παπίκιον ΄Ορος, Αθηνά 35 (1923)· Κ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΟΠΟΥΛΟΣ, Πρώτος Παπικίου, Λαογραφία 7 (1923)· E. KOΥΡΙΛΑΣ, Ιστορία του Ασκητισμού-Αθωνίται, Θεσσαλονίκη 1929· Ν. ΒΕΗΣ, Eine Glosse von Manuel Moschopoulos über den Berg Papikion, Byzantinische Neugriechische Jahrbücher 10 (1933)· E. KOURILAS – F. HALKIN, Deux Vies de S. Maxime le Kausokalybe, érmite au Mont Athos (XIVe s.), Analecta Bollandiana 54 (1936)· D. Obolensky, The Bogomils. A study in Balkan Neo-Manichaeism, Cambridge 1948· D. ANGELOV, Zur Geschichte des Bogomilismus in Thrakien in der ersten Hälfte des 14. Jahrhunderts, Byzantinische Zeitschrift 51 (1958)· V. LAURENT, Le Corpus des seaux de l’ empire byzantine, τόμ. V/2, Paris 1965· C. ASDRACHA, La région des Rhodopes aux XIIe et XIVe siècles, Αθήνα 1976· E. BAKALOVA, Batzkovskata Kostitza, Sofia 1977· Θ. ΠΑΠΑΖΩΤΟΣ, Προανασκαφικές έρευνες στο Παπίκιον όρος, Θρακική Eπετηρίς 1 (1980)· Π. Α. ΓΕΩΡΓΑΝΤΖΗΣ, Η μητρόπολις Τραϊανουπόλεως και αι επισκοπαί αυτής. Συμβολή εις την εκκλησιαστικήν ιστορίαν της Θράκης, Ξάνθη 1981· Χ. ΜΠΑΚΙΡΤΖΗΣ - Ν. ΖΗΚΟΣ, Ανασκαφή στα Πάτερμα Ροδόπης, Θρακική Επετηρίς 2 (1981)· Θ. ΠΑΠΑΖΩΤΟΣ, Επιστολή του Θεοδώρου Βαλσαμώνος προς τον Πρώτο του Παπικίου Θεοδόσιο, Θρακική Επετηρίς 3 (1982)· Ν. ΖΗΚΟΣ, Βυζαντινό οδοιπορικό στη Θράκη, Αρχαιολογία, τεύχ. 13 Νοέμβριος 1984· N. ZΗΚΟΣ, Νομός Ροδόπης, Παπίκιον όρος, Αρχαιολογικόν Δελτίον 39 (1984) Β΄ Χρονικά· Ν. ΖΗΚΟΣ, Εικονίδιο στεατίτη από το Παπίκιο, Αρχαιολογικά Ανάλετα εξ Αθηνών 18 (1985)· Χ. ΜΠΑΚΙΡΤΖΗΣ, Η αρχαιολογική έρευνα των παλαιοχριστιανικών και βυζαντινών μνημείων στη Θράκη. Συμπεράσματα και προοπτικές, Η Ιστορική, Αρχαιολογική και Λαογραφική ΄Ερευνα για τη Θράκη, Ξάνθη-Κομοτηνή-Αλεξανδρούπολη 5-9 Δεκεμβρίου 1985, (Αφιέρωμα στο Γ. Μπακαλάκη), Θεσσαλονίκη 1988· P. SOUSTAL, Festungen im Rhodopi-Gebirge in byzantinischer Zeit, Byzantinische Forschungen 14,1 (1989)· Ν. ΖΗΚΟΣ, Αποτελέσματα ανασκαφικών ερευνών στο Παπίκιον ΄Ορος, Byzantinische Forschungen 14,1 (1989)· Ν. ΖΗΚΟΣ, Βυζαντινά μολυβδόβουλλα του Μουσείου Κομοτηνής, Studies in Byzantine Sigillography, 2, (Ed. N. Oikonomides), Dumbarton Oaks Research Library and Collection, Washington D.C. 1990· Μ. ΚΟΥΚΟΣ, Στα βήματα του Ορφέα. Οδοιπορικό στη Θράκη, Αλεξανδρούπολη 1991· P. Soustal, Thrakien (Τhrake, Rodope und Haimimontos), Tabula Imperii Byzantini 6, Wien 1991· Χ. ΜΠΑΚΙΡΤΖΗΣ, Βυζαντινή Θράκη, Θράκη, Γενική Γραμματεία Περιφέρειας Ανατ. Μακεδονίας-Θράκης, Αθήνα 1994· Ν. ΖΗΚΟΣ, Παπίκιον όρος. Μοναστηριακό συγκρότημα Ληνού Ροδόπης, Το Αρχαιολογικό έργο στη Μακεδονία και Θράκη 8 (1994)· Ε. Χ. Ζεγκίνης, Ο Μπεκτασισμός στη Δυτική Θράκη. Συμβολή στην ιστορία της διαδόσεως του Μουσουλμανισμού στον ελλαδικό χώρο, Θεσσαλονίκη 21996· Γ. ΒΟΓΙΑΤΖΗΣ, Η πρώιμη Οθωμανοκρατία στη Θράκη. Άμεσες δημογραφικές συνέπειες, Θεσσαλονίκη 1998• Χ. ΜΠΑΚΙΡΤΖΗΣ – Δ. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΣ, Θράκη, ΕΤΒΑ, Αθήνα 1988• ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΑ ΤΗΣ ΕΓΝΑΤΙΑΣ ΟΔΟΥ, Πολιτιστικός – Τουριστικός Οδηγός, (Δρόμοι του Ορθόδοξου Μοναχισμού), 2, Κεντρική και Δυτική Μακεδονία Θράκη – Νότια πρώην Γ. Δ. της Μακεδονίας, Νότια Βουλγαρία, Υπουργείο Πολιτισμού 1999• Ν. ΖΗΚΟΣ, Παπίκιον Όρος, Αρχαιολογικός Οδηγός, Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας-Θράκης, 2001• Γ. ΧΡ. ΧΑΡΙΖΑΝΗΣ, Ο μοναχισμός στη Θράκη κατά τους Βυζαντινούς αιώνες, Θεσσαλονίκη 2003• Μ. ΒΑΒΑΤΣΙΚΛΗΣ, Ιστορία του μοναχισμού στο Παπίκιο Όρος, Κομοτηνή 2004.