Οδηγός Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης

Στους νότιους πρόποδες της οροσειράς της Ροδόπης και στην ανατολική όχθη του Πάτερμου έχουν εντοπιστεί ερείπια οχυρωμένου οικισμού, που ταυτίζεται με την βυζαντινή Γρατιανού (σημερινή Γρατινή). Η Γρατιανούπολη ή Γρατιανού υπήρξε σημαντική θέση της Θράκης και φαίνεται πως αποτέλεσε μεγάλο αστικό και οικιστικό κέντρο της κεντρικής Ροδόπης, αλλά και της ορεινής περιοχής της Θράκης γενικότερα, κατά το 13ο και 14ο αιώνα, ιδιαίτερα μετά την καταστροφή της τότε θρακικής πρωτεύουσας, της Μοσυνόπολης.

Η ονομασία της πόλης συνδέεται με τον Αυτοκράτορα Γρατιανό (367-383). Σύμφωνα με πηγές, φαίνεται πως η πόλη αντιπροσωπεύτηκε στη Σύνοδο του 431 από τον επίσκοπο Φιλαδέλφιο ή Φιλάδελφο, χωρίς, όμως, να είναι βέβαιο αν η συγκεκριμένη επισκοπή ταυτίζεται με την γνωστή από την ύστερη βυζαντινή περίοδο Θρακική πόλη. Κατά τον 14ο αιώνα σχετίζεται με την οικογένεια των Καντακουζηνών και συγκεκριμένα με τον Ματθαίο Καντακουζηνό, γιο του Ιωάννη Καντακουζηνού, ο οποίος μετέτρεψε την πόλη σε μόνιμη έδρα του. Από εκεί αντιμετώπισε με επιτυχία τις επιδρομές των Τούρκων και κατάφερε να εδραιώσει την κυριαρχία του στα θρακικά εδάφη που κατείχε. Το 1357 η πόλη πέρασε στην κατοχή του Ιωάννη Ε΄, ενώ στη συνέχεια είναι εμφανής η εγκατάσταση των Φράγκων στην περιοχή.

O βυζαντινός οικισμός εκτεινόταν και έξω από τον οχυρωματικό της περίβολο, που χρονολογείται στον 14ο αιώνα.

Δίπλα από τον ποταμό Πάτερμο, στα Β του σημερινού χωριού Γρατινή, βρίσκονται στη δυτική πλευρά ενός υψώματος τα ερείπια των οχυρώσεων της βυζαντινής Γρατιανούπολης. Το φρούριο κατασκευάστηκε πιθανότατα κατά τον 14ο αιώνα. Η κάτοψη του έχει ακανόνιστο σχήμα και μήκος από B προς Ν άνω των 250 ποδιών. Η τοιχοδομία του, που φτάνει έως τα 4 μέτρα ύψος, αποτελείται από αργούς λίθους, κονίαμα, θραύσματα πλίνθων και ακατάστατη πλινθοδομή. Το ανατολικό τείχος διαθέτει κυκλικό πύργο, ενώ κοντά σε ένα νεότερο παρεκκλήσι βρέθηκε μία υποθετικά παλαιά εξάγωνη ορθογώνια κινστέρνα, μεγάλων διαστάσεων και με κυλινδρικούς θόλους. Για την κατασκευή της οχύρωσης φαίνεται ότι δεν χρησιμοποιήθηκαν παλαιότερα αρχιτεκτονικά μέλη, καθώς δε βρέθηκαν κάποια στοιχεία της αρχαιότητας.

Στο σημερινό χωριό Γρατινή αποκαλύφθηκε μονόχωρο κοιμητηριακό παρεκκλήσι στον χώρο του οποίου βρέθηκαν μετάλλινοι σταυροί «παλαιστινιακού τύπου» με εγχάρακτες ή και ανάγλυφες παραστάσεις και μαρμάρινες πλάκες από θωράκιο τέμπλου του 7ου-9ου αιώνα. Χαρακτηριστικά είναι τα μικρά μολύβδινα φιαλίδια (κουτρούβια) με παραστάσεις του Αγίου Δημητρίου και της Θεοτόκου που βρέθηκαν στην κόγχη της προθέσεως, τα οποία περιείχαν μύρο από τον τάφο του αγίου Δημητρίου στη Θεσσαλονίκη. Η εφυαλωμένη κεραμική και τα εξαρτήματα ενός εργαστηρίου αγγειοπλαστικής (τροχήλατοι τριποδίσκοι) της εποχής των Παλαιόλογων που βρέθηκαν στο εσωτερικό του ναού, αλλά και ένας θησαυρός νομισμάτων του α΄μισού του 13ου αιώνα, δηλώνουν ότι η εγκατάσταση των Φράγκων στην περιοχή, σήμανε την εγκατάλειψη του ναϊδρίου και πιθανόν την καταστροφή του.

Βιβλιογραφία:

Αθανασιάδης Π. (2003). Ψηφίδες από τη Θράκη του χτες. Εκδόσεις Πάραλος, διαθέσιμο στη διαδικτυακή διεύθυνση: http://alex.eled.duth.gr/Eldoseis/athan/index.htm. (Ημερομηνία τελευταίας επίσκεψης: 21-10-2007).

Αρχαιολογικός Χάρτης Ανατολικής Μακεδονίας & Θράκης, Έκδοση Περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας-Θράκης, σελ. 5.

Δεσύλλας Ν., (1996). Θράκη – Χρώματα και αποχρώσεις. Εκδόσεις Σύνολο, σελ. 12.

Ελλάς-Ανατολική Μακεδονία-Θράκη, (1992). Γενική Γραμματεία Περιφέρειας Ανατ. Μακεδονίας – Θράκης.

Ζήκος Ν., (1984). Βυζαντινό οδοιπορικό στη Θράκη, στο Αρχαιολογία 13, Αφιέρωμα: Θράκη, σελ. 74-75.

Θράκη, Το σταυροδρόμι των Ελλήνων, (2000). Εκδόσεις Αδάμ, σελ. 106-107.

Κούκος Μ. (1991). Στα βήματα του Ορφέα, Οδοιπορικό της Θράκης, διαθέσιμο στη διαδικτυακή διεύθυνση: http://alex.eled.duth.gr/Eldoseis/Koukos/orfeas/index.htm. (Ημερομηνία τελευταίας επίσκεψης: 21-10-2007).

Μπακιρτζής Χ., (1994). Βυζαντινή Θράκη, στο Θράκη, Γενική Γραμματεία Περιφέρειας Ανατ. Μακεδονίας – Θράκης, σελ. 171, 174, 176, 177, 179.

Νομός Ροδόπης, Έκδοση Περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας-Θράκης.

Οδηγός περιήγησης Ανατολικής Μακεδονίας-Θράκης, (2000). Έκδοση Περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας-Θράκης, σελ. 81.

Rodopi, The land of the legends, (1998). Έκδοση Νομαρχίας Ροδόπης, σελ. 16.