Οδηγός Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης

Στα βόρεια της σημερινής Ξάνθης, στην κορυφή λόφου δίπλα στον Kόσυνθο ποταμό, σώζονται ερείπια οχύρωσης που ταυτίζονται με τη βυζαντινή Ξάνθεια. Η συμμετοχή της Ξάνθειας σε Σύνοδο του 879 μ.Χ. φανερώνει ότι, ήδη, κατά τον 9ο αιώνα μ.Χ. όταν απέκτησε επισκοπή και καθ’ όλη τη διάρκεια της βυζαντινής ιστορίας, η πόλη αποτελούσε σημαντικό κέντρο, τουλάχιστον έως τους πρώτους αιώνες της Τουρκοκρατίας, όταν άρχισε να παρακμάζει.

Κατά τον 10ο αιώνα μ.Χ. η Ξάνθεια αποτελούσε ανοχύρωτο οικισμό μικρής σημασίας (αναφέρεται ως «χωρίον» στο τυπικό της Μονής Πετριτζονίτισσας) και η επισκοπή της μνημονεύεται ως υποτελής στη μητρόπολη Τραϊανουπόλεως, μέχρι τον 13ο αιώνα μ.Χ., που προάχθηκε σε αρχιεπισκοπή και αργότερα (1344) σε μητρόπολη κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου του Ανδρόνικου Β’ και του Ανδρόνικου Γ’. Αυτήν την περίοδο, κατά το β’ μισό του 13ου αιώνα, ο μέχρι τότε μικρός και ανοχύρωτος οικισμός μετατρέπεται σε αστικό, οχυρωμένο κέντρο ιδιαίτερης στρατηγικής σημασίας, καθώς ελέγχει τους φυσικούς δρόμους επικοινωνίας με το εσωτερικό της Βαλκανικής χερσονήσου. Στις πηγές χαρακτηρίζεται ως πόλη και παρουσιάζεται δίπλα σε μία περιοχή ιδιαίτερα πυκνοκατοικημένη, κατειλημμένη από σημαντικό αριθμό χωριών και κωμοπόλεων. Η Ξάνθεια ήταν λοιπόν μία πόλη-φρούριο που βρισκόταν στο κέντρο σημαντικού αριθμού χωριών και άλλων συγκεντρώσεων και αποτελούσε το φυσικό σημείο άμυνας και προσανατολισμού τους.

Οι πληροφορίες για τη ζωή της πόλης κατά τους 16ο και 17ο αιώνες είναι ελάχιστες. Ωστόσο, ιστορικές μαρτυρίες την αναφέρουν στα 1730, όταν την επισκέπτονταν Γάλλοι κληρικοί για να βρουν αρχαία χειρόγραφα στα Μοναστήρια της.

Kατά την ύστερη οθωμανική περίοδο, η πόλη ήταν έδρα της I. Mητρόπολης Ξάνθης και Περιθεωρίου και από το 1872 έγινε έδρα του Kαζά Ξάνθης, αντικαθιστώντας τη Γενισέα. Αυτή την περίοδο η πόλη γνώρισε σημαντική ακμή και αναδείχτηκε αξιόλογο οικονομικό και διοικητικό κέντρο της ευρύτερης περιοχής.

Κατά τον 19ο αιώνα η συστηματική καλλιέργεια και το εμπόριο του καπνού που διεξαγόταν κυρίως μέσω των λιμανιών του Πόρτο Λάγος ή της Kαβάλας αποτελούσε την κύρια απασχόληση των κατοίκων της Ξάνθης. Οι διασυνδέσεις με τα μεγάλα ευρωπαϊκά κέντρα καπνού και η εγκατάσταση προξενείων από την Αυστρία, την Ιταλία, την Αμερική, αλλά και η ανέγερση πολυάριθμων καπναποθηκών και χανίων μαρτυρούν την μεγάλη οικονομική άνθηση της περιοχής την εποχή αυτή. Αποτέλεσμα της οικονομικής ακμής της πόλης ήταν η πολιτισμική ανάπτυξη, αλλά και η σημαντική ενίσχυση του χριστιανικού πληθυσμού της. Στα τέλη του 19ου αιώνα η Ξάνθη διέθετε επτά ορθόδοξες εκκλησίες και σε μικρή απόσταση προς τα βόρεια τρία σημαντικά μοναστήρια, τη Mονή Παμμεγίστων Tαξιαρχών (Eκκλησιαστική Σχολή Ξάνθης) υστεροβυζαντινής εποχής και τις νεότερες μονές Παναγίας Aρχαγγελιώτισσας και Παναγίας Kαλαμούς, κτισμένες πιθανότατα σε θέσεις βυζαντινών εκκλησιαστικών συγκροτημάτων.

Το 1912, κατά τον Α’ βαλκανικό πόλεμο, η Ξάνθη καταλαμβάνεται από τους Βούλγαρους. Η περιοχή της Ξάνθης απελευθερώνεται το 1913 από τον ελληνικό στρατό, για να περιέλθει, όμως σύντομα, με τη συνθήκη του Βουκουρεστίου (28-07-1913) στα χέρια της Βουλγαρίας μαζί με την υπόλοιπη Δυτική Θράκη (Νέστος-Έβρος), ενώ η Ανατολική παραμένει στην Τουρκία.
Το 1920 η συνθήκη των Σεβρών μεταβιβάζει στην Ελλάδα την Ανατολική και τη Δυτική Θράκη, ενώ η συνθήκη της Λωζάνης το 1923, η οποία προβλέπει την εκκένωση της Ανατολικής Θράκης από τον Ελληνικό πληθυσμό δημιουργεί ανακατατάξεις στο πληθυσμιακό στοιχείο της περιοχής, καθώς Έλληνες πρόσφυγες από την Ανατολική Θράκη, τη Μικρά Ασία, τον Καύκασο και την Αρμενία εγκαθίστανται στην περιοχή της Ξάνθης και σε ολόκληρη τη Δυτική Θράκη. Μετά τη συνθήκη της Λωζάνης η Ξάνθη αναγνωρίστηκε ως έδρα Δήμου και πρωτεύουσα της ομώνυμης Eπαρχίας του Nομού Pοδόπης.

Κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο (1941-44) η Ξάνθη και το μεγαλύτερο τμήμα της Θράκης περνά σε Βουλγαρική κατοχή. Η περιοχή της Ξάνθης αποδίδεται και πάλι στην Ελλάδα μετά τη λήξη του πολέμου.

Βιβλιογραφία:

Ασλάνης Ι., (1988). Η νεολιθική εποχή και η πρώιμη εποχή του χαλκού στην αιγαιακή Θράκη. Η ιστορική, αρχαιολογική και λαογραφική έρευνα για την Θράκη. Ξάνθη- Κομοτηνή- Αλεξανδρούπολη, 5-9 Δεκεμβρίου 1985. Πρακτικά. Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, σελ. 139-158.

Γεωργαντζής Π., (1976). Συμβολή εις την ιστορίαν της Ξάνθης,.

Γεωργαντζής Π., (1991). Ξάνθη η κυρά της Θράκης.

Δεσύλλας Ν., (1996). Θράκη – Χρώματα και αποχρώσεις. Εκδόσεις Σύνολο, σελ. 15-16.

Ελλάς-Ανατολική Μακεδονία-Θράκη, (1992). Γενική Γραμματεία Περιφέρειας Ανατ. Μακεδονίας – Θράκης.

Εξάρχου Θ., (1997). Ματιές στο χτες της Ξάνθης μέσα από φωτογραφίες. ΠΑΚΕΘΡΑ.

Ζήκος Ν., (1984). Βυζαντινό οδοιπορικό στη Θράκη, στο Αρχαιολογία 13, Αφιέρωμα: Θράκη, σελ. 71-72.

Θράκη, Το σταυροδρόμι των Ελλήνων, (2000). Εκδόσεις Αδάμ, σελ. 57, 62, 68, 70, 72, 75, 77, 79, 81.

Ιωαννίδης Σ. (1982). Ξάνθη 1870-1940, Εικόνες και μαρτυρίες από την ιστορία της. Έκδοση Χ. Καμπουρίδη.

Ιωαννίδης Σ., (1984). Ξάνθη, περίοδοι ακμής κατά τα τελευταία εκατό χρόνια, στο Αρχαιολογία 13, Αφιέρωμα: Θράκη, σελ. 100-105.

Ιωαννίδης Σ. (1990). Ξάνθη 1870-1940, Εικόνες και μαρτυρίες από την ιστορία της. Έκδοση Χ. Καμπουρίδη.

Κοντογιαννίδης Τ. (1997). Τα Νεστοχώρια της Ξάνθης – Η ιστορία και ο πολιτισμός τους, Εκδόσεις Ρήσος.

Κούκος Μ. (1991). Στα βήματα του Ορφέα, Οδοιπορικό της Θράκης, διαθέσιμο στη διαδικτυακή διεύθυνση: http://alex.eled.duth.gr/Eldoseis/Koukos/orfeas/index.htm. (Ημερομηνία τελευταίας επίσκεψης: 21-10-2007).

Κυριακίδης Π. Σ. (1960). Περί την ιστορία της Θράκης, Αι πόλεις Ξάνθη και Κομοτηνή, Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου ΙΜΧΑ, διαθέσιμο στη διαδικτυακή διεύθυνση:
http://alex.eled.duth.gr/Eldoseis/IMXA/stilpon1/index.htm, (Ημερομηνία τελευταίας επίσκεψης: 21-10-2007).

Ξάνθη, Τουριστικός οδηγός του Νομού, (2002). Έκδοση Νομαρχίας Ξάνθης, σελ. 28-41.

Ξάνθη, Τουριστικός οδηγός του Νομού, (2002). Έκδοση Νομαρχίας Ξάνθης.

Ξάνθη, η γειτονιά των αισθήσεων, (2005). Έκδοση Νομαρχίας Ξάνθης.

Ξάνθη-Θράκη-Ελλάς, (1992). Έκδοση Δήμου Ξάνθης.

Οδηγός περιήγησης Ανατολικής Μακεδονίας-Θράκης, (2000). Έκδοση Περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας-Θράκης, σελ. 63-66.

Πάντος Π., (1975-76). Ιστορική τοπογραφία του Νομού Ξάνθης, Θρακικά Χρονικά 32, σελ. 3-26.

Πάντος Π., (1978). Ιστορική τοπογραφία του Νομού Ξάνθης, Θρακικά Χρονικά 34, σελ. 76-81.