Οδηγός Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης

Θέση: Ο ναός, τα ερείπια του οποίου σώζονται μέχρι σήμερα, βρίσκεται στο στόμιο της λίμνης Βιστονίδας.
Το Μνημείο: Το ναό ανακάλυψε το Mάιο του 1950 ο Δ. Λαζαρίδης και τις ανασκαφικές έρευνες συμπλήρωσε στη δεκαετία του 1980 ο Χ. Μπακιρτζής. Ο τελευταίος υποστηρίζει ότι ο ναός ιδρύθηκε πάνω στα θεμέλια παλαιοχριστιανικού οικοδομήματος, τον θεωρεί ως τον επισκοπικό ναό των Πόρων και τον χρονολογεί στον 9ο ή 10ο αιώνα.
Ο ναός είναι ένα τετράπλευρο οικοδόμημα με τρεις ημικυκλικές κόγχες του Ιερού Βήματος και τρεις εισόδους στη δυτική πλευρά, οι οποίες οδηγούν στο νάρθηκα. Ανήκε στον τύπο του πρώιμου εγγεγραμμένου σταυροειδούς ναού με βαπτιστήριο και σκευοφυλάκιο και πιθανότατα τιμώταν στη μνήμη των Αγίων Θεοδώρων. Διακρίνονται τμήματα των τεσσάρων πεσσών, που τοποθετούνται πάνω σε τετράπλευρες κτιστές βάσεις. Το δάπεδο ήταν στρωμμένο με μαρμάρινες πλάκες, από τις οποίες σήμερα έχουν αρκετές διασωθεί. Στο κέντρο της αψίδας του Ιερού Βήματος βρέθηκε η βάση της αγίας τράπεζας, που υπολογίζεται ότι είχε διαστάσεις 1,64Χ0,90 μέτρων. Τα υπολείμματα χρωματιστού κονιάματος που βρέθηκαν στην επίχωση του νάρθηκα, ενισχύουν την άποψη ότι ο ναός θα πρέπει να ήταν ιστορημένος. Στο μνημείο διακρίνονται, κατά τους ανασκαφείς, δυο οικοδομικές φάσεις όπως συμπεραίνεται από τα δυο δάπεδα του ναού και από την απόφραξη των δυο πλάγιων θυρών και τη μείωση του πλάτους της μεσαίας (Εικ. 26).
Γύρω από το ναό, βόρεια και ανατολικά, αναπτύχθηκε νεκροταφείο, όπως συνάγεται από την εύρεση λακκοειδών τάφων. Ήταν χωρίς κτερίσματα και καλύπτονταν από πώρινες πλάκες. Στο χώρο του νεκροταφείου βρέθηκαν, μεταξύ άλλων, τρία χάλκινα νομίσματα του Μαξιμιανού Γαλερίου (4ος αιώνας), του Ιουστίνου Β΄(565-578) και του Αλεξίου Α΄ Κομνηνού (1081-1118).
Τα αρχαιολογικά ευρήματα στην περιοχή του σημερινού Πόρτο Λάγους οδηγούν τους αρχαιολόγους και τους ιστορικούς στη διατύπωση της άποψης ότι ο σημερινός αρχαιολογικός χώρος του Πόρτο Λάγους αποτελούσε τον οικισμό είτε του παλαιού Περιθεωρίου είτε των Πόρων με κέντρο πάντοτε το ναό αυτό.
Στα τέλη του 18ου αιώνα δεν αναφέρεται στις πηγές ο ναός των Αγίων Θεοδώρων και πιθανόν αντικαταστάθηκε από το βιβάρι (=ιχθυοτροφείο) του Αγίου Νικολάου. Είναι επίσης πιθανό η περιοχή να υπέστη σημαντικές καταστροφές και η μητρόπολη Πόρων να ενώθηκε με αυτή της Ξάνθης.
Βιβλιογραφία: Χ. ΜΑΚΑΡΟΝΑΣ, Χρονικά Αρχαιολογικά, Ανασκαφαί, έρευναι και τυχαία ευρήματα εν Μακεδονία και Θράκη κατά τα έτη 1940-1950, Μακεδονικά 2 (1941-1952)• Σ. ΚΥΡΙΑΚΙΔΗΣ, Θρακικά ταξίδια: Μπουρού Καλέ – Αναστασιούπολις - Περιθεώριον, Ημερολόγιον της Μεγάλης Ελλάδος (1931)• Χ. ΜΠΑΚΙΡΤΖΗΣ, Νομός Ξάνθης, Πόρτο-Λάγος, Αρχαιολογικόν Δελτίον 36 (1981) Β2 Χρονικά• Χ. ΜΠΑΚΙΡΤΖΗΣ, Νομός Ξάνθης, Πόρτο-Λάγο, Αρχαιολογικόν Δελτίον 37 (1982) Β2 Χρονικά• Χ. ΜΠΑΚΙΡΤΖΗΣ, Βυζαντινή Θράκη, 330-1453, Θράκη, Αθήνα 1994• Π. Α. ΓΕΩΡΓΑΝΤΖΗΣ, Η Μητρόπολις Τραϊανουπόλεως και αι επισκοπαί αυτής. Συμβολή εις την εκκλησιαστικήν ιστορίαν της Θράκης, Ξάνθη 1981• Ν. Λ. ΚΥΝΗΓΟΠΟΥΛΟΣ, ¶γιος Νικόλαος. Το μετόχι της Ι. Μ. Βατοπαιδίου στο Πορτολάγος Ξάνθης, Θεσσαλονίκη 1999• Γ. ΧΡ. ΤΣΙΓΑΡΑΣ, Ερείπια ναού ἐξω από το Πόρτο Λάγος, στο: Θρησκευτικά Μνημεία στο Νομό Ξάνθης, επιμέλεια: Γεώργιος Χρ. Τσιγάρας, Ξάνθη 2005.