Οδηγός Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης

Σύμφωνα με τα αρχαιολογικά ευρήματα που βρέθηκαν στα όρια του σημερινού Νομού Ξάνθης, φαίνεται πως η περιοχή κατοικείται από τους Νεολιθικούς χρόνους. Σήμερα στον Νομό υπάρχουν 70 αρχαιολογικοί χώροι που καλύπτουν μια χρονική περίοδο από τη νεολιθική έως τη μεταβυζαντινή εποχή.
Η μυθολογική παράδοση θέλει την περιοχή της Ξάνθης να αποτελεί το ορμητήριο του θεού Άρη αλλά και του Βορέα. Από τον 11ο αιώνα π.Χ. άρχισε η εγκατάσταση των θρακικών φύλων στην περιοχή.

Τα Άβδηρα στον νομό της Ξάνθης σήμερα, ήταν μια από τις ισχυρότερες πόλεις-κράτη της Θράκης, η οποία κτίστηκε ανάμεσα στις εκβολές του Νέστου και του Πόρτο Λάγος, στα μέσα του 7ου αιώνα π.Χ. Η μυθολογική παράδοση θεωρεί ως πρώτο οικιστή της πόλης τον Ηρακλή, ο οποίος έχτισε τα Άβδηρα στη μνήμη του συντρόφου του Άβδηρου, όταν τον κατασπάραξαν τα ανθρωποφάγα άλογα του βασιλιά των Βιστόνων Θρακών Διομήδη. Κατά τη διάρκεια των περσικών πολέμων η παρουσία των Περσών, η οποία άρχισε να γίνεται αισθητή στην περιοχή ήδη από το 512 π.Χ. υπήρξε έντονη και καθοριστική για την πορεία της πόλης. Με το τέλος των Περσικών πολέμων τα Άβδηρα γνώρισαν μια μακρά ειρηνική περίοδο μεγάλης οικονομικής και πολιτιστικής ακμής και όπως μαρτυρούν τα ευρήματα των ανασκαφών, κατά τον 5ο αιώνα π.Χ. εξελίχθηκαν σε σπουδαίο εμπορικό και πολιτιστικό κέντρο της περιοχής.

Μετά την κατάλυση της έννοιας «πόλις-κράτος», οι αρχαίες πόλεις της Θράκης αρχίζουν σταδιακά να παρακμάζουν, για να οδηγηθούν σε έντονη κάμψη κατά το τέλος της ύστερης αρχαιότητας (4ος-5ος αιώνας μ.Χ.).

Στη συνέχεια πολλές πόλεις των θρακικών παραλίων περιήλθαν στην κυριαρχία του Φίλιππου Β΄. Μετά το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου και τη διαίρεση του βασιλείου του, η περιοχή γνώρισε διαδοχικά την κυριαρχία των Μακεδόνων, των Σελευκιδών και των Πτολεμαίων.

Τη μακεδονική παρουσία στην περιοχή επιβεβαιώνει ο περίφημος Μακεδονικός τάφος που βρέθηκε στα νοτιοδυτικά της Σταυρούπολης και κοντά στα Kομνηνά, ο οποίος χρονολογείται στα ελληνιστικά χρόνια (200-150 π.Χ.) και το κάστρο της Καλύβας, το οποίο οικοδομήθηκε από τον βασιλιά των Mακεδόνων Φίλιππο B΄ γύρω στο 340 π.Χ. Στα τέλη του 3ου και στις αρχές του 2ου αιώνα π.Χ. οι συγκρούσεις μεταξύ των Μακεδόνων και των Ρωμαίων οδήγησαν στην επικράτηση των Ρωμαίων, οι οποίοι επέβαλαν την κυριαρχία τους στη Μακεδονία και τη Θράκη το 167 π.Χ.

Κατά τα ρωμαϊκά χρόνια ακμάζει η Τόπειρος, η οποία ιδρύθηκε τον 1ο αι. μ.Χ. από τον Τραϊανό. Με τη διέλευση της Εγνατίας οδού δίπλα από την πόλη, η Τόπειρος αναπτύχθηκε σε πλούσιο σταθμό με δικά της νομίσματα (2ος αιώνας μ.Χ.) και ήταν γνωστή καθ' όλη τη ρωμαϊκή και πρωτοβυζαντινή περίοδο σαν μια από τις σημαντικότερες πόλεις της Ν.Δ. Θράκης.

Στη βυζαντινή εποχή η αρχαία πόλη των Αβδήρων συρρικνώνεται στην τειχισμένη ακρόπολη και μετονομάζεται σε Πολύστυλο, ενώ ο υπόλοιπος χώρος μεταβάλλεται σε νεκροταφείο. Η μεταλλαγή του ονόματος από Άβδηρα σε Πολύστυλον θα πρέπει να πραγματοποιήθηκε στα πρώτα χρόνια της Μακεδονικής Δυναστείας, οπότε παρατηρείται ανασυγκρότηση των πόλεων και ανάδειξη πολλών απ' αυτές σε έδρες επισκοπών. Το νέο όνομα συνδέεται πιθανόν με τους πολλούς στύλους (κίονες), που υπήρχαν στον χώρο της αρχαίας πόλης.

Κατά τα βυζαντινά χρόνια σημαντικό σημαντικό σταθμό στην Εγνατία οδό αποτελούσε η Ξάνθεια, η οποία κατά το β’ μισό του 13ου αιώνα μετατρέπεται σε αστικό, οχυρωμένο κέντρο ιδιαίτερης στρατηγικής σημασίας, καθώς ελέγχει τους φυσικούς δρόμους επικοινωνίας με το εσωτερικό της Βαλκανικής χερσονήσου και διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην άμυνα της περιοχής τουλάχιστον έως τους πρώτους αιώνες της Τουρκοκρατίας, όταν άρχισε να παρακμάζει.

Η νεότερη ιστορία του Νομού Ξάνθης συνδέεται αναπόσπαστα με την ιστορία της Θράκης. Κατά τα έτη 1385-86 οι Οθωμανοί Τούρκοι καταλαμβάνουν την Ξάνθη. Ο 15ος αιώνας χαρακτηρίζεται από τους μαζικούς εξισλαμισμούς, το εκτεταμένο παιδομάζωμα, την καταστροφή πολιτιστικών μνημείων και την εγκατάλειψη των αστικών κέντρων.

Η Ξάνθη είναι το χριστιανικό κέντρο ενώ διοικητικό κέντρο ήταν η Γενισέα, η οποία καταστρέφεται από πυρκαγιά το 1870. Έτσι διοικητικό κέντρο γίνεται η Ξάνθη αν και έχει υποστεί δύο καταστροφικούς σεισμούς το 1829. Το 1912 την καταλαμβάνουν οι Βούλγαροι και το 1913 την απελευθερώνουν οι Έλληνες και στην συνέχεια οι σύμμαχοι την επιδικάζουν στους Βούλγαρους. Ενσωματώνεται οριστικά με την Ελλάδα το 1920 μαζί με την υπόλοιπη Θράκη.

Κατά το 17ο και 18ο αιώνα η περιοχή της Ξάνθης, όπως και ολόκληρη η Θράκη ενισχύεται από χριστιανικούς πληθυσμούς άλλων ελληνικών πόλεων. Η καλλιέργεια και το εμπόριο του καπνού μεταβάλλει την Ξάνθη σε μεγάλο αστικό κέντρο. Η Γενισέα αποτελεί το διοικητικό κέντρο της περιοχής, έως το 1870, οπότε καταστρέφεται από πυρκαγιά και η Διοίκηση μεταφέρεται στην Ξάνθη.
Η περιοχή της Ξάνθης απελευθερώνεται το 1913 από τον ελληνικό στρατό από τους Τούρκους, για να περιέλθει, όμως σύντομα, με τη συνθήκη του Βουκουρεστίου (28-07-1913) στα χέρια της Βουλγαρίας μαζί με την υπόλοιπη Δυτική Θράκη (Νέστος-Έβρος), ενώ η Ανατολική παραμένει στην Τουρκία.
Το 1920 η συνθήκη των Σεβρών μεταβιβάζει στην Ελλάδα την Ανατολική και τη Δυτική Θράκη, ενώ η συνθήκη της Λωζάνης το 1923, η οποία προβλέπει την εκκένωση της Ανατολικής Θράκης από τον Ελληνικό πληθυσμό δημιουργεί ανακατατάξεις στο πληθυσμιακό στοιχείο της περιοχής, καθώς Έλληνες πρόσφυγες από την Ανατολική Θράκη, τη Μικρά Ασία, τον Καύκασο και την Αρμενία εγκαθίστανται στην περιοχή της Ξάνθης και σε ολόκληρη τη Δυτική Θράκη.
Κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο (1941-44) το μεγαλύτερο τμήμα της Θράκης περνά σε Βουλγαρική κατοχή. Η περιοχή της Ξάνθης αποδίδεται και πάλι στην Ελλάδα μετά τη λήξη του πολέμου.

Βιβλιογραφία:

Ασλάνης Ι., (1988). Η νεολιθική εποχή και η πρώιμη εποχή του χαλκού στην αιγαιακή Θράκη. Η ιστορική, αρχαιολογική και λαογραφική έρευνα για την Θράκη. Ξάνθη- Κομοτηνή- Αλεξανδρούπολη, 5-9 Δεκεμβρίου 1985. Πρακτικά. Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, σελ. 139-158.

Βακαλόπουλος Κ., (1994). Η Θράκη κατά την Οθωμανική περίοδο, στο Θράκη, Γενική Γραμματεία Περιφέρειας Ανατ. Μακεδονίας – Θράκης, σελ. 211-275.

Δεσύλλας Ν., (1996). Θράκη – Χρώματα και αποχρώσεις. Εκδόσεις Σύνολο, σελ. 15-16.

Εξάρχου Θ., (1997). Ματιές στο χτες της Ξάνθης μέσα από φωτογραφίες. ΠΑΚΕΘΡΑ.

Ιωαννίδης Σ., (1982). Ξάνθη 1870-1940, Εικόνες και μαρτυρίες από την ιστορία της. Έκδοση Χ. Καμπουρίδη.

Ιωαννίδης Σ., (1984). Ξάνθη, περίοδοι ακμής κατά τα τελευταία εκατό χρόνια, στο Αρχαιολογία 13, Αφιέρωμα: Θράκη, σελ. 100-105.

Ιωαννίδης Σ. (1990). Ξάνθη 1870-1940, Εικόνες και μαρτυρίες από την ιστορία της. Έκδοση Χ. Καμπουρίδη.

Κανατσούλης Δ. (1979). Η Θράκη κατά τους Ρωμαϊκούς χρόνους (Provincia Thracia), Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών.

Καρακούσης Δ., (1995). Θράκη, Τουριστικός, Ιστορικός Αρχαιολογικός Οδηγός.

Kαρκατσέλης Κ., (1991). Η ενσωμάτωση της Θράκης στην Ελλάδα, Σύλλογος Ιμβρίων-Κων/πολιτών-Τενεδίων-Ανατ/Θρακών.

Καψής Α. (1963). Ο Ελληνισμός της Θράκης στους Ρωμαϊκούς χρόνους.

Κοντογιαννίδης Τ. (1997). Τα Νεστοχώρια της Ξάνθης – Η ιστορία και ο πολιτισμός τους, Εκδόσεις Ρήσος.

Κουρτίδης Κ. Γ. (1932). Ιστορία της Θράκης, Εκδόσεις Ι. Λ. Αλευροπούλου & ΣΙΑ, διαθέσιμο στη διαδικτυακή διεύθυνση:
http://alex.eled.duth.gr/Eldoseis/kourtidis/index.htm,
(Ημερομηνία τελευταίας επίσκεψης: 21-10-2007)

Κυριαζόπουλος Α. Χ. (2000). Η Θράκη κατά τους 10ο - 12ο αιώνες. Συμβολή στη μελέτη της πολιτικής, διοικητικής και εκκλησιαστικής της εξέλιξης, Διδακτορική Διατριβή Φιλοσοφική Σχολή, Τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, διαθέσιμο στη διαδικτυακή διεύθυνση:
http://alex.eled.duth.gr/Eldoseis/kyriazopoulos/index1.htm. (Ημερομηνία τελευταίας επίσκεψης: 21-10-2007).

Κυριακίδης Π. Σ. (1960). Περί την ιστορία της Θράκης, Αι πόλεις Ξάνθη και Κομοτηνή, Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου ΙΜΧΑ, διαθέσιμο στη διαδικτυακή διεύθυνση:
http://alex.eled.duth.gr/Eldoseis/IMXA/stilpon1/index.htm, (Ημερομηνία τελευταίας επίσκεψης: 21-10-2007).

Κυρκούδης Θ., (1992). Η προσφορά των Θρακών στους απελευθερωτικούς αγώνες του Έθνους (1453-1923).

Μουσόπουλος Θ., (1985). Η γη της Θράκης. Θέματα Ιστορίας και Πολιτισμού.

Νομός Ξάνθης, Εναλλακτικές περιπλανήσεις για τον ταξιδευτή, (2005). Έκδοση Νομαρχίας Ξάνθης.

Ξάνθη, ο θησαυρός της Θράκης, Έκδοση Νομαρχίας Ξάνθης.

Ξάνθη, Τουριστικός οδηγός του Νομού, (2002). Έκδοση Νομαρχίας Ξάνθης.

Ξάνθη, η γειτονιά των αισθήσεων, (2005). Έκδοση Νομαρχίας Ξάνθης.

Ξάνθη-Θράκη-Ελλάς, (1992). Έκδοση Δήμου Ξάνθης.

Πάντος Π., (1975-76). Ιστορική τοπογραφία του Νομού Ξάνθης, Θρακικά Χρονικά 32, σελ. 3-26.

Πάντος Π., (1978). Ιστορική τοπογραφία του Νομού Ξάνθης, Θρακικά Χρονικά 34, σελ. 76-81.

Σαμοθράκης Α., (1933). Ιστορία της Θράκης.