Οδηγός Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης

Η παραδοσιακή θρακική αρχιτεκτονική, ειδικά στον τομέα της κατοικίας, χαρακτηρίζεται από γνωρίσματα παρόμοια με εκείνα της αρχαιοελληνικής και βυζαντινής περιόδου: ο ίδιος προσανατολισμός (νότιος), επιλογή κατωφερικών (και όχι κοίλων) οικοπέδων, ιδιαίτερη φροντίδα για το “δικαίωμα της θέας”. Η μάντρα, που μαζί με τα κτίσματα ορίζει εσωτερική αυλή, έχει βαθύτερη συμβολική και λειτουργική σημασία, πέραν αυτής της ασφάλειας. O “περίβολος” έχει την πραγματική έννοια του όρου, που σημαίνει “παν το περικλείον” και σχετίζεται άμεσα με “το περιβάλλον” (από το περι-βάλλω), που κατά την αρχαία ερμηνεία σημαίνει “ντύνω”, “αγκαλιάζω” και συνδέεται με την υγεία, την ευημερία και την ευχάριστη διαβίωση.
Το παραδοσιακό θρακιώτικο σπίτι των χρόνων της τουρκοκρατίας είναι πλατυμέτωπο και συντίθεται από ημιυπαίθριους και κλειστούς ιδιωτικούς χώρους σε δύο παράλληλες ζώνες, με ¨σαχνισιά” (=κλειστούς εξώστες), συνήθως δύο, να πλαισιώνουν χαρακτηριστικό μετωπικό χαγιάτι. Το χαγιάτι είναι το πιο χαρακτηριστικό στοιχείο της θρακικής αρχιτεκτονικής της κατοικίας, ο ημιυπαίθριος χώρος-κλειδί, που δεν είναι άλλο από την αρχαία ελληνική “παστάδα” ή “προστάδα” (= προπύλαιο σε πλατυμέτωπο ή στενομέτωπο χώρο αντιστοίχως). Ειδικά στις διώροφες κατοικίες το υπόστυλο θρακομακεδονικό χαγιάτι του ορόφου είναι ο βυζαντινός “δοξάτος” (από το ¨δοξάριον”, που προέρχεται από το “τοξάριον”, επειδή ο χώρος αυτός έφερε ανάμεσα στις κολόνες πολλά μικρά τόξα). Το χαγιάτι διατηρήθηκε στους μεταγενέστερους αιώνες σε ελληνικές και σλαβικές περιοχές, για ημιυπαίθριους χώρους με ιδιαίτερη χρήση και λειτουργία, εμφανίζοντας πολλές τυπολογικές και μορφολογικές παραλλαγές. Σε περιοχές με κρύο κλίμα, είναι κλειστό, με πολλά παράθυρα στην σειρά. Η πρωταρχική του λειτουργία είναι να ρυθμίζει την ισόνομη σχέση της δράσης των ηλιακών ακτίνων όλο το έτος και όχι οι παραγωγικές δραστηριότητες, που συχνά λαμβάνουν χώρα σ΄αυτό, (όπως π.χ. η οικογενειακή επεξεργασία καπνού), καθώς γνωρίζουμε ότι η μορφή του προϋπήρχε από την εποχή της πρωτοεμφάνισης της καλλιέργειας του καπνού. Ανάλογη με το χαγιάτι βιοκλιματική λειτουργία έχουν και τα “σαχνισιά” (=κλειστοί εξώστες).
Χαρακτηριστικό της θρακιώτικης αρχιτεκτονικής του εσωτερικού χώρου είναι τα λιγοστά κινητά έπιπλα, καθώς τα μεγαλύτερα από τα απαιτούμενα, είναι συχνά ακίνητες κατασκευές, όπως ευθύγραμμα καθιστικά από τοίχο σε τοίχο, σε σχήμα Γ ή Π σε επαφή με τους περιμετρικούς τοίχους των δωματίων κάτω από παράθυρα. Ακολουθείται δηλαδή η αρχαία ελληνική παράδοση της άνεσης στο σπίτι μέσω της “ανάκλισης” (απ΄όπου και το αρχαιοελληνικό “ανάκλιντρο”) και αυτός είναι ο λόγος, που πολλά αρχιτεκτονικά στοιχεία, όπως η θέση των παραθύρων στους εξωτερικούς τοίχους και το ύψος της ποδιάς τους, είναι σχεδιασμένα με βάση τα ανθρωπομετρικά μεγέθη του ανακλινομένου ανθρώπου και όχι του καθημένου.
Ως προς την δομική τεχνολογία οι κατασκευές είναι μικτές, από πέτρα ο κορμός, οι όροφοι από “τσατμά” (= επιχρισμένοι τοίχοι από πλεκτά κλαδιά ή ξύλινους πήχεις, που συνδέονται με ασβεστοκονίαμα, ενισχυμένο με άχυρο ή κατσικότριχα).
Στην παραδοσιακή θρακιώτικη αρχιτεκτονική υπάρχει μια ποικιλία αρχιτεκτονικών τύπων κτηρίων, που καθρεφτίζει την κοινωνική και επαγγελματική συγκρότηση του πληθυσμού. Έτσι, υπάρχει το πεδινό αγροτικό σπίτι, το ορεινό διώροφο νοικοκυρόσπιτο και το αρχοντόσπιτο των αστικοποιημένων κοινοτήτων της οθωμανικής εποχής. Τα ειδικά κτήρια του τέλους του 19ου–αρχών 20ου αι., είναι σημαντικά κτήρια μικτής χρήσης, δηλαδή κατοικίας και καταστημάτων, ή κτήρια κατοικίας και οικοτεχνίας, όπως τα κουκουλόσπιτα του Έβρου. Υπάρχουν επίσης κτήρια αμιγούς βιοτεχνικής χρήσης: μύλοι, νηματοβαφεία, ελαιοτριβεία ή αποθήκες, όπως οι καπναποθήκες της Ξάνθης, που αποτελούν το αντιπροσωπευτικώτερο δείγμα αυτού του τύπου. ¶λλη κατηγορία είναι τα κτήρια εκπαίδευσης, θρησκευτικά κτήρια (μοναστηριακά συγκροτήματα, εκκλησίες, τζαμιά (=χώροι προσευχής μουσουλμάνων σουννιτών), τεκκέδες (=χώροι προσευχής και λατρείας μουσουλμάνων ετεροδόξων, των μπεκτασήδων (=οπαδών του ισλαμοχριστιανικού ρεύματος του μπεκτασσισμού) , τουρμπέδες (=ισλαμικά μαυσωλεία),αλλά και δημόσιες κρήνες. Τέλος, υπάρχουν και αρχιτεκτονικά έργα ειδικών κατασκευών, όπως οχυρωματικά έργα (κάστρα, οχυρωμένα οικιστικά σύνολα) και έργα υποδομής, όπως υδραγωγεία και γεφύρια. Το θρακικό προσφυγικό σπίτι, εμφανίσθηκε στις θρακικές πόλεις και την ύπαιθρο μετά την εγκατάσταση στην περιοχή των προσφύγων της μικρασιατικής καταστροφής του 1922, κυρίως από το 1926 και ύστερα. Τμήμα της θρακικής αρχιτεκτονικής είναι και η πομάκικη αρχιτεκτονική, που συναντάμε στα πομακοχώρια της Ροδόπης.

Πηγές: Χ. Μελκίδη, Αριστοτέλης, Πολιτικά, Γ. Μέγας, Η Ελληνική οικία. Ιστορική αυτής εξέλιξις και σχέσις προς οικοδομίαν των λαών της Βαλκανικής, αρ. 37 της σειράς εκδόσεων του Υπουργείου Ανοικοδομήσεως, Αθήναι 1949, Ν. Κ. Μουτσόπουλος, “Συμβολή στην τυπολογία της βορειοελλαδικής κατοικίας”, Πρακτικά του Β΄ Συμποσίου Λαογραφίας του Βορειοελλαδικού Χώρου (Ήπειρος- Μακεδονία-Θράκη), Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, Θεσσαλονίκη 1976, Γ. Λάββας, “Η αρχιτεκτονική της βορειοελλαδικής παράδοσης”, Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, τ. 8, Μέλισσα, Αθήνα 1991, σ.σ. 10-24, Ν. Μουτσόπουλος, “Ελλάδα”, Βαλκανική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, Μέλισσα, Αθήνα 1996, σ.σ. 349-411, Γ. Κίζης, “ΘΡΑΚΗ”, Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, τ. 8, Μακεδονία Β΄-Θράκη, Μέλισσα, Αθήνα 1991.